ابن‌ابی‌خیثمه ابوبکر احمد بن زهیراِبْنِ اَبی خَیْثَمه، ابوبکر احمد بن زهیر (ابی خیثمه) بن حرب بن شداد (۱۸۵-۲۷۹ق/۸۰۱ -۸۹۲م)، فقیه، محدّث، عالم انساب، مورخ، شاعر و ادیب ایرانی می‌باشد. ۱ - معرفیدر اصل از اهالی نَسا از نواحی خراسان بود، ولی در بغداد نشو و نما یافت و همان‌جا درگذشت. ۲ - اساتیدوی از منصور بن سلمه خزاعی ، محمد بن سابق ، ابونعیم فضل بن دکین ، هوذة بن خلیفه ،... و بسیاری دیگر حدیث شنید و علم انساب را از مُصْعَب بن عبدالله زبیری ، علم حدیث را از یحیی بن نَعین و امام احمد بن حنبل ، تاریخ را از ابوالحسن مداینی و ادبیات را از محمد بن سَلاّم جُمَحی فرا گرفت. [۱]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۴، ص۱۶۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲]
ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۵، ص۱۳۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷- ۱۳۵۸ق.
[۳]
یاقوت، ادبا، ج۳، ص۳۵.
منابع متأخر پدرش ابن خیثمه (د ۲۴۳ق/۸۵۷م) نویسنده کتاب المسند و کتاب‌العلم [۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۲۱، بیروت، ۱۳۹۸ق.
را نیز جزو استادان وی ذکر کرده‌اند. [۵]
ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۵۹۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
[۶]
ابن حجر، احمد، لسان المیزان، ج۱، ص۱۷۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
[۷]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، ج۱، ص۵۴، به کوشش ج برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
۳ - مذهبیاقوت به نقل از فرغانی می‌نویسد: ابن ابی خیثمه مذهبی خاص داشت که مردم او را به قَدَریّه نسبت می‌دادند. [۸]
یاقوت، ادبا، ج۳، ص۲۷.
۴ - راویان حدیثابن ابی خیثمه از کسان بسیار نقل روایت و حدیث کرده است که از آن جمله‌اند: هوذة بن خلیفه، قُطْبة بن العلاء ، مسلم بن ابراهیم ، موسی بن اسماعیل . [۹]
ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۵۹۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
کسانی نیز از او حدیث نقل کرده‌اند چون ابن صاعد ، محمد بن مخلد ، اسماعیل صفار ، ابوسهل قطان . [۱۰]
ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۵۹۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
همچنین مورخانی چون ابوالقاسم بَغَوی [۱۱]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۴، ص۱۶۳، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۲]
ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۵، ص۱۳۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷- ۱۳۵۸ق.
[۱۳]
یاقوت، ادبا، ج۳، ص۳۶.
در نقل روایات تاریخی به او استناد کرده‌اند.۵ - آثار۵.۱ - التاریخ الکبیراثر مهم ابن ابی خیثمه در علم تاریخ التاریخ الکبیر است که به شیوه محدثان و با جرح و تعدیل روات تألیف یافته و مورخانی مشهور چون مسعودی به آن استناد کرده‌اند. [۱۴]
مسعودی، علی، مروج الذهب، ج۳، ص۸۹ -۹۰، بیروت، دارالاندلس.
[۱۵]
مسعودی، علی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۶۳، بیروت، دارالاندلس.
نظریه خطیب بغدادی [۱۶]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۴، ص۱۶۳، قاهره، ۱۳۴۹ق.
مبنی بر اینکه کتابی چنان سرشار از فوائد نمی‌شناسد، توسط مؤلفان قرن‌های بعد نقل شده است (مثلاً: یاقوت، [۱۷]
یاقوت، ادبا، ج۳، ص۳۶.
ذهبی ، [۱۸]
ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۵۹۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
[۱۹]
ذهبی، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۴۹۳، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
ابن کثیر [۲۰]
ابن کثیر، البدایة، ج۱۱، ص۶۶، قاهره، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق.
و ابن تغری بردی [۲۱]
ابن تغری بردی، النجوم، ج۳، ص۸۳.
). اهمیت این کتاب تا آنجاست که در اندلس نیز معروف بوده است. نسخه‌ای بسیار کهن از التاریخ الکبیر در کتابخانه جامع القرویین فاس موجود است. [۲۲]
تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة، ص۷۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۰ق.
[۲۳]
سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۱۵۲، ترجمه محمود فهمی حجازی، ریاض، ۱۹۸۳م.
[۲۴]
بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۲۵۲، ترجمه عبدالحلیم نجار، قاهره، ۱۹۷۴م.
این کتاب که بنابر اطلاعات موجود در تاریخ عالم تألیف یافته، در برنامه انتشارات حیدرآباد (۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م) قرار داشته است. [۲۵]
بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۲۵۲، ترجمه عبدالحلیم نجار، قاهره، ۱۹۷۴م.
۵.۲ - سایر آثاردیگر آثار ابن ابی خیثمه اینهاست: ۱. تاریخ رواة الحدیث که همانند تاریخ ابو عبدالله بخاری و در حد خود کتابی بزرگ است [۲۶]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۲۹۵، استانبول، ۱۹۴۱م.
۲. اخبار الشعرا، [۲۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۲۱، بیروت، ۱۳۹۸ق.
سزگین می‌افزاید که این اثر از مهم‌ترین منابع مرزبانی در تألیف الموشح بوده و ابوالفرج اصفهانی بخشهایی از آن را در اغانی نقل کرده است [۲۸]
سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۱۵۲، ترجمه محمود فهمی حجازی، ریاض، ۱۹۸۳م.
۳. کتاب الاعراب [۲۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹۵، بیروت، ۱۳۹۸ق.
۴. کتاب البر [۳۰]
بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، ج ۱، ص۵۱، استانبول، ۱۹۵۱م.
۵. المنتمین [۳۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹۵، بیروت، ۱۳۹۸ق.
۶. وصایای العلماء عندالموت، که تنها بغدادی [۳۲]
بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، ج ۱، ص۵۱، استانبول، ۱۹۵۱م.
از آن نام برده است.۶ - فهرست منابع(۱) ابن تغری بردی، النجوم. (۲) ابن جزری، محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، به کوشش ج برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م. (۳) ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷- ۱۳۵۸ق. (۴) ابن حجر، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق. (۵) ابن کثیر، البدایة، قاهره، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق. (۶) ابن ندیم، الفهرست، بیروت، ۱۳۹۸ق. (۷) بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمه عبدالحلیم نجار، قاهره، ۱۹۷۴م. (۸) بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، ۱۹۵۱م. (۹) تذکرةالنوادر من المخطوطات العربیة، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۰ق. (۱۰) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م. (۱۱) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۱۲) ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق. (۱۳) ذهبی، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۱۴) سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ترجمة محمود فهمی حجازی، ریاض، ۱۹۸۳م. (۱۵) مسعودی، علی، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس. (۱۶) یاقوت، ادبا. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ابی خثیمه»، ج۲، ص۸۰۰. |